Koert Lindijer

© Merlijn Doomernik

Als je dertig jaar lang stand houdt in een gebied waar mensenrechten een farce zijn en oorlogen de ene na de andere ravage aanrichten, moet je uit bijzonder hout gesneden zijn. Uit een dikstammige baobab, bijvoorbeeld, of uit de potigheid van een Nederlandse havenstad. Rotterdammer Koert Lindijer is zo’n doordouwer.

Vanuit zijn standplaats Nairobi bestrijkt de NRC-correspondent (ook te horen op Radio1 en Radio Netherlands International) een waaier van Afrikaanse landen. Om de stemlozen een stem te geven en zijn lezers een waarheid, baant hij zich een weg door levensbedreigende situaties, de façades van bestuurders die geen verantwoording willen afleggen, de propaganda die de feiten bedekt.

Maar krantenstukken kunnen slechts een beperkte complexiteit aan. Wil je breed en diep gaan, zoals het relaas van oorlogsland Sudan vereist, dan moet je een boek schrijven…

 

Lees hier de recensie van De vloek van de Nijl

 

‘Ik voel me door mijn vak beschermd wanneer ik “naughty questions” stel.’

In De vloek van de Nijl schrijf je dat de waarheid het eerste slachtoffer van iedere oorlog is. Toch krijg je als lezer de indruk dat jij achter de grote waarheden van dit conflict bent gekomen. Hoe zie je dat zelf?

Misschien had ik moeten schrijven: in een oorlogssituatie dreigt de waarheid steeds meer naar de achtergrond te verdwijnen, overspoeld door emoties en propaganda, en moet er beduidend meer werk worden verricht om de waarheid boven water te halen.

 

Eén van die waarheden is dat idealen vervagen. Wat heeft het Sudanese conflict je hierover geleerd?

Militairen nemen maar al te gemakkelijk het heft zelf in handen. Dat gebeurt na gewapende opstanden, die worden gekaapt door soldaten van het (regerings)leger. En bij volksopstanden, zoals nu in Burkina. Het leger is in de fragiele Afrikaanse staten vaak een van de meest stabiele factoren, een instituut waarop in troebele tijden gemakkelijk wordt teruggevallen.

 

Oud-SPLA-rebellenleider John Garang, een man van de harde lijn
© US Agency for International Development

En ander heikel punt is het terugvallen op autoritaire structuren. Het consensusdenken, de overlegcultuur en zelfs het tolereren van andersdenkenden is zowel in Noord- als in Zuid-Sudan bijna volledig zoek. Uit welke wortels is deze houding ontstaan? We kennen toch ook het beeld van de dorpsoudsten die onder een boom palaveren tot ze eruit zijn.

Zeker, er bestaan andere structuren, die echter niet altijd door de mensen aan de macht worden vertrouwd. In de nog rudimentaire staat SSudan bestaat er een haat liefde relatie tussen de militaire heersers en de traditionele stamautoriteiten. Soms vallen de autoriteiten op hun traditionele collega’s terug, maar soms bestrijden ze hen ook. Zie nu het inzetten van de White Army van de Nuer door de rebellenleider Riek Machar. Ook veel moderne Afrikaanse leiders, zoals Peter Adwok in het boek, pleiten voor meer inzet van traditionele leiders om de macht van de politieke leiders te controleren en in te dammen. Peter pleit voor een Senaat van tribal elders. Overigens moeten we niet vergeten dat ook traditionele leiders vaak zijn gecorrumpeerd door de macht. Niet ieder van hen wordt lokaal door stamleden gekozen, velen worden tegenwoordig benoemd door de regering.

 

Met dat autoritaire denken word je zelf ook geconfronteerd. Als je kritische vragen loslaat op politici of commandanten word je nog net niet weggestuurd. Hoe ga je daar als journalist maar ook als mens mee om?

Ik voel me door mijn vak beschermd wanneer ik ‘naughty questions’ stel. Het moet kunnen. In de Afrikaanse tradities, waar het big men syndroom heel levendig is, leidt dat soms tot krommende tenen bij Afrikaanse collega’s, maar volgens mij tonen de Afrikaanse media veel te veel respect voor hun leiders. Met kritische talk shows op tv begint dat overigens wel te veranderen in veel landen.

 

De Zuid-Sudanese hoofdstad Juba ligt bij de Witte Nijl
© Celeny da Silva

Sommigen van hen hebben gestudeerd in Oxford of Parijs. Toch moet je concluderen dat ze geen Westerse waarden mee terug hebben genomen. Wat zoeken ze dan in het Westen?

Een opleiding als student en geld als machthebber.

 

Zowel in Noord als Zuid worden kinderen en jongeren als kanonnenvlees gebruikt. Wat zegt dat over de omgang met kinderen en de opvoedingsmethodes die in dit soort maatschappijen gelden?

Het zegt iets over hoe de samenleving is gemilitariseerd. Zeker, vechten kan ook een soort geloof worden, die krijgshaftige tradities spelen vaak een rol. Maar geen ouder wenst zijn kind de oorlog in te sturen, de liefde voor kinderen is groot in Afrika.

 

In De vloek van de Nijl refereer je ook even aan What is the What, de bestseller van Dave Eggers. Hoewel de tragiek van de jonge vluchteling overtuigend wordt neergezet, heeft de Amerikaan de politieke context niet juist ingeschat. Hoe zwaar til je daaraan?

Ik denk dat Eggers zijn verhaal niet al te ingewikkeld wilde maken, uiteindelijk gaat het boek over leed aangedaan aan kinderen. Toch had hij iets verder moeten zoeken en meer nuance in zijn boek moeten aanbrengen. Het blijft een prachtig geschreven boek.

 

Noot Scriptor: Dave Eggers vertrekt van het idee dat de stroom jonge vluchtelingen op gang werd gebracht door bombardementen van het regeringsleger, aangestuurd door de machthebbers in Khartoum. Jongens zoals Valentino Achak Deng werden echter in de meeste gevallen onder dwang meegenomen door de Zuid-Sudanese rebellen. Wie niet stierf onderweg werd over de grens in Ethiopië opgeleid tot SPLA-soldaat.

Regeringstroepen pronken met buitgemaakte SPLA-wapens.
© Global News

Je kritische stem gaat ook uit naar de internationale hulp die niet alleen gestuurd wordt door belangen van grootmachten maar ook hufters naar crisisgebieden brengt. Daarnaast komt die hulp in teveel gevallen niet bij de slachtoffers terecht. Is dat laatste onvermijdelijk of moeten hulporganisaties beter werk afleveren?

Nee, het is niet onvermijdelijk. Meer controle over de hulpverlening en meer analyse van het conflict kan al een groot verschil uitmaken. En misschien is het tijdperk van de blanke goeddoener in Afrika wel helemaal voorbij, laten we het hopen. Bewuster wordende Afrikanen hebben genoeg van Westerse piëteit. Misschien gaan Afrikanen zelf meer dit soort operaties leiden (in SSudan is dat deels al het geval door de aanwezigheid van vele Kenianen in de hulpverlening). Uiteraard is het niet zo dat door meer Afrikanen in te zetten de basisproblemen van corruptie en slechte analyse automatisch worden opgelost.

 

Hoewel de ellende in het zuiden veel zwaarder doorweegt, mag je ook zeggen dat liberale geesten in Noord-Sudan onderdrukt worden. Is er een kans dat de Moslimbroeders hun macht zullen zien tanen?

Na de onafhankelijkheid van SSudan waren alle ogen gericht op NSudan. De overheid daar heeft echter een ‘Arabische lente’ kunnen voorkomen door repressief optreden. Er bestaat voor mij geen twijfel dat ook NSudan binnen niet al te lange tijd een grote opstand te wachten staat, maar door de hevige repressie is deze steeds onderdrukt.

De gezichtstatoeage van deze Zuid-Sudanese vrouw
vertelt bij welke stam of clan ze hoort.
© Steve Evans

Over de toekomst van Zuid-Sudan zeg je: ‘Met een terugblik op anderhalve eeuw turbulente geschiedenis bestaat er reden tot optimisme. Zuid-Sudanezen kunnen nu van hun eigen fouten leren.’ Denk je dat ze dat echt gaan doen? En op welke manier dan?

Eerst moest het conflict met het noorden uit de weg worden geruimd. Dat betekende geen garantie voor vrede in het zuiden. Maar als Sudan één was gebleven, dan had het gebrek aan structuren en de aangewakkerde haat tussen tribale groepen ook bestaan, en waren deze tegenstellingen uitgebuit door het noorden. Ik hoop, en verwacht, dat de huidige burgeroorlog slechts een tussenfase zal zijn. Waarna een nieuwe generatie, met veel ex-ballingen, de macht kan overnemen en met meer wijsheid en tolerantie de staat zal besturen. Een weg terug naar één groot Sudan is er in ieder geval voorlopig niet. En de Noordsoedanezen hebben hun voormalige Zuidsoedanese landgenoten nu eenmaal weinig te leren als het gaat om tolerantie en transparant bestuur.