Fred de Vries

 

Als het om de kijk op een land of een regio gaat, dan zitten buitenlandcorrespondenten op de eerste rij. En als die maatschappij een complex verleden en heden heeft, dan is een langdurige, indringende blik een voorwaarde om een betekenisvolle analyse te kunnen maken.

 

Journalist Fred de Vries woont en werkt al bijna een decennium in Zuid-Afrika. Zijn stukken verschijnen in The Weekender (de grootste weekendkrant van het land) en in Nederlandse media zoals de Groene Amsterdammer, Elsevier, de Volkskrant... Daarnaast schrijft hij boeken, ook over muziek.

 

Onlangs kwam 'Afrikaners, een volk op drift' uit. Wie zijn die nazaten van (vooral) Nederlandse kolonisten? Welke ziel hebben ze? En hoe houden ze zich staande sinds het land niet meer wit-zwart maar zwart-wit kleurt?

 

Zuid-Afrika, een land als een ander of als geen ander? Fred de Vries neemt je mee op rondreis... zij het zonder wilde-dierenpark!

 

 

‘Voor het eerst is er geen sprake van een ‘blanke vlucht’, maar van een blanke, zwarte en Indiase middenklasse die dezelfde behoeften en wensen heeft.’

1. Voor een correspondent lijkt het belangrijk om snel voeling te krijgen met een land en contacten op te bouwen. Hoewel je al ervaring had met het continent, liep je bij je eerste verblijf in Zuid-Afrika (1992) tegen onzichtbare muren op. Hoe kwam dat? En zou je die ervaring niet hebben gehad als je meteen in het nieuwe Zuid-Afrika (dat van na 1994) was terechtgekomen?

Dat kwam grotendeels omdat ik inderdaad eerder vijf jaar in Kenia en Oeganda had gewoond en gemakkelijk vrienden maakte onder Kenianen en Oegandezen. Ik had verwacht dat dat in Zuid-Afrika net moeiteloos zou verlopen, maar had me verkeken op de fysieke aspecten van apartheid. Wij (mijn vrouw en ik) woonden in Verwoerdburg (tegenwoordig Centurion), een in en in blanke buitenstad van Pretoria. Er waren, afgezien van tuinmannen en schoonmaaksters, geen zwarten te bekennen. Die bleken tientallen kilometers verderop te wonen, in naargeestige townships. Daarnaast was Verwoerdburg een prototype suburb: oersaai en deugdelijk - absoluut niks te beleven. Aangezien ik nog weinig of geen freelance werk had zat ik voornamelijk thuis of ging zonder werkelijk doel naar Pretoria, koffie drinken, een beetje snuisteren in de boeken- en muziekwinkels. Dat was geen opwekkend of zinvol bestaan en ik raakte stilaan een beetje moedeloos.

Daarnaast had ik weinig banden met de anti-apartheidstrijd. Natuurlijk waren we in Nederland in de jaren zeventig en tachtig tegen apartheid, maar als je eenmaal in Zuid-Afrika bent dan blijkt alles een stuk gecompliceerder dan je had gedacht en is het ook heel moeilijk om je met die strijd te identificeren als je niet in het land bent opgegroeid. Wie ben jij als buitenstaander om te zeggen hoe de boel in elkaar steekt en hoe het nu verder moet?

Het tweede deel van je vraag: Nee, ik denk niet dat die ervaringen zo heel anders zouden zijn geweest als ik in het ‘nieuwe Zuid-Afrika’ was gekomen. Wat het leven wel anders zou hebben gemaakt is als we niet in Verwoerdburg hadden gewoond maar in een wat hippere, meer gemêleerde en gemengde wijk zoals (destijds) Yeoville of Hillbrow of Melville. Daar woonden toch meer mensen met wie ik dingen gemeen had (muziek, film, literatuur) dan in Verwoerdburg. Maar dat zou weinig hebben afgedaan aan het probleem dat je terecht komt in een land met een unieke geschiedenis waarmee het moeilijk identificeren is.
 

De West-Kaap, waar de blanken nog in de meerderheid zijn,
is bekend om zijn wijnen.
© tnarik


Wijnboer aan de Kaap
© swiv

2. Het idee van het afschaffen van de apartheid botste bij de minder bedeelde Afrikaners op meer weerstand dan bij de rijke. Hebben gepriviligieerden niet altijd meer te verliezen?

Ja, maar als je veel hebt kan er ook wel wat af; een moddervette buik wordt een dikke buik. Terwijl als je weinig hebt is het moeilijker om daar nog wat van af te staan. De bedreiging van de buitenwereld is groter, want je bent kwetsbaarder.

De gepriviligeerden behielden de meeste van hun privileges. Sterker nog: na de afschaffing van apartheid en de beëindiging van de boycots dienden zich in Zuid-Afrika en in de rest van Afrika allerlei mogelijkheden voor hen om zaken te doen en de vleugels uit te slaan. Welgestelde blanken zijn na apartheid over het algemeen nog veel rijker geworden. De armen hebben te maken met het wegvallen van ‘vadertje apartheid’ die voor hen zorgde (onderwijs, gezondheid, werk) en hen beschermde tegen zwarte concurrentie op de arbeidsmarkt. Die bescherming viel weg en nu zijn ze op hun eigen initiatieven aangewezen. En na veertig jaar betutteling valt ze dat erg moeilijk.

Het thuisland scoort op WK Voetbal Zuid-Afrika 2010
© CelsoFlores



3. Heel wat Afrikaners vinden dat president F.W. De Klerk het land heeft weggegeven aan het ANC. Is dat een gerechtvaardigd verwijt of enkel een reactie van verbitterden?

Het verwijt is terecht als je kijkt naar politieke macht. Die hebben ze vrijwel geheel moeten opgeven. En ook van het idee van belangrijke federale bevoegdheden om minderheden te beschermen is weinig gekomen. Zuid-Afrika is een centralistisch bestuurd land met niet zo heel veel autonomie voor de provincies (het ANC is sowieso in alle provincies de baas, behalve in de West-Kaap).

Maar het verwijt dat De Klerk uitverkoop heeft gehouden komt vooral van mensen die het land hebben verlaten, of die buiten de boot zijn gevallen. En dat is een kleine minderheid. Want waar De Klerk vooral knap in is geslaagd is het behouden van de blanke economische macht en het voorkomen van nationalisatie. Met andere woorden: hij en zijn onderhandelaars (en grootmachten als de Verenigde Staten) hebben het socialistisch/communistische ANC in een neo-liberale hoek gedwongen. En dat is heel veel blanken erg goed pas gekomen. Ze hebben heel weinig hoeven op te geven. Hun privileges die al generaties lang bestaan zullen nog een tijd voortleven: ze wonen in veilige wijken en sturen hun kinderen naar goede scholen en universiteiten. Die zullen op hun beurt in veilige wijken wonen en hun kinderen naar goede scholen en universiteiten sturen. En dat gaat nog wel een paar generaties lang zo door, zolang er tenminste niks werkelijk dramatisch gebeurt zoals nationalisatie of grootschalige landonteigening.

4. De Afrikaners vrezen voor hun plek in de samenleving. Wie zullen zich het best kunnen handhaven, Afrikaner stedelingen of plattelanders?

Zonder meer de stedelingen. Die zullen in zekere mate opgaan in een ‘nieuwe Zuid-Afrikaan’, die Engels als zijn voertaal heeft. Hij stemt niet langer op Afrikaner partijen als Vrijheidsfront+ maar heel opportunistisch op de liberale, multi-etnische, Engelstalige Democratische Alliantie. De rurale Afrikaner staat enorm onder druk. Het leven op de boerderijen is onveilig en onvoorspelbaar en de dienstenlevering en het onderwijs in de dorpen en kleine steden zijn belabberd. Jonge Afrikaners vertrekken naar de stad om daar te studeren en werk te vinden. Het platteland zal gaandeweg steeds meer verzwarten.

 Gevleugelde uitspraak van Mandela © kiwi vic

5. Het Afrikaans als taal is een sterke uiting van de Afrikaneridentiteit en een bindmiddel tussen de groepsleden. Nu lijkt het onder grote druk te staan: de taal wordt bijvoorbeeld meer en meer van de universiteiten geweerd. Hoe zie je de toekomst van het Afrikaans?

Afrikaans zal blijven bestaan, ook al zal het totaal overvleugeld worden door het Engels. Maar je moet niet vergeten dat een paar miljoen kleurlingen ook Afrikaans als moedertaal hebben en dat het Afrikaans als tweede taal na Zoeloe het meest verbreid is. Dus de taal zal niet zo maar verdwijnen. Bovendien zijn er sterke Afrikaanstalige instituties: kranten, radio- en tv-zenders, uitgeverijen, belangengroepen, festivals, etc. Ook op het internet is de taal heel wijd verbreid. Het gevaar bestaat alleen dat de Afrikaanse cultuur iets van een getto schaduw over zich krijgt: een klein, zielig hoekje in de boekenzaak of in de muziekwinkel. Een ander probleem is dat zodra Afrikaners iets roepen over taalbehoud, dat meteen wordt uitgelegd als een roep om een terugkeer naar apartheid.


6. Zie jij een jonge generatie opstaan die veel minder in 'wij en zij-termen' denkt? Er zijn, bijvoorbeeld, jonge stedelingen die creoolse woorden integreren in de Afrikaanse taal. De vorige generatie zuiverde net de taal van die 'vreemde' invloeden.

Ja, veel dichters, schrijvers en muzikanten zoals Danie Marais, Gert Vlok Nel, Fokofpolisiekar en Die Antwoord gebruiken een mix van Afrikaans, straattaal en Engels. Ze zijn trots op de taal als Creools, iets wat hij voor apartheid ook was. Het was een keukentaal, die werd gesproken door de gewone man, blank en kleurling. Pas in het begin van de 20^e eeuw begonnen nationalistische activisten zich in te zetten voor een puur Afrikaans, zo veel mogelijk gezuiverd van vreemde woorden.

J.M. Coetzee,
boegbeeld van de blanke Zuid-Afrikaanse literatuur
© Bilal Randaree

7. Hoe verklaar je dat zwarte bestuurders en dienstverleners zo vaak incompetent maar ook apathisch en zelfs corrupt zijn? Er zijn voorbeelden van bloeiende stadjes waar nu niet eens meer stroom is of benzine te krijgen. Willen zij dan niet graag laten zien dat ze ook leiding kunnen geven? Willen zij geen land waar ze trots op kunnen zijn?

Dat zou je eigenlijk aan hen moeten vragen. Deels denk ik dat het een probleem is dat veel van de nieuwe ambtenaren niet op hun taak berekend waren en plotseling te maken kregen met veel geld en verantwoording, en soms de verleiding niet konden weerstaan om contracten aan vriendjes te geven of om een en ander achterover te drukken. Maar vaak is het niet zozeer kwade wil als wel onkunde en gebrek aan training. Ook speelt er denk ik iets mee van ‘recht hebben op’, ‘entitlement’. Na vier eeuwen onderdrukking vinden de nieuwe bestuurders dat het hun goed recht is te delen in de cake waar zij nooit van hebben mogen eten. Daarnaast is er ook een erfenis van apartheid. Townships met hun simpele huisjes waren niet iets waar je als zwarte Zuid-Afrikaan trots op was, en de blanke binnensteden en wijken werden beschouwd als van ‘hen’, van blank. Iets daarvan sijpelt nog steeds door: waarom zou de zwarte ambtenaar zich druk maken over gaten in de wegen of lekkende waterleidingen in de ‘blanke’ wijken, waar hij twintig jaar geleden helemaal niet mocht wonen?


8. Wat moet er volgens jou veranderen in de hoofden van de Afrikaners én de zwarten, willen ze een gezamenlijke toekomst hebben?

Dat is een moeilijke vraag. Ik denk dat de verschillen geleidelijk zullen verdwijnen naarmate de tijd voortschrijdt. Blank en zwart gaan steeds meer samen naar school en leren op die manier elkaar en elkaars gewoonten steeds beter kennen. Jongeren zijn al veel meer kleurenblind als de oudere generaties. Ook woonwijken veranderen. Veel van de nieuwe westelijke buitenwijken van Johannesburg zijn bijvoorbeeld raciaal heel gemengd. Voor het eerst is er geen sprake van een ‘blanke vlucht’, maar van een blanke, zwarte en Indiase middenklasse die dezelfde behoeften en wensen heeft. Dat wil niet zeggen dat de bewoners nou erg innig met elkaar omgaan, maar ze wonen wel op dezelfde compound en zijn zo wel gedwongen met elkaar te communiceren.

Het zou ook goed zijn als de politieke partijen niet langer als blank (DA) of zwart (ANC) worden gezien, maar daar is een uiteenvallen van het ANC voor nodig, zodat er nieuwe allianties kunnen ontstaan die de rassenscheiding doorbreken.

Soweto township © sea turtle

9. Wat klopt er van de plannen, die het ANC zou hebben, voor het uithollen van de grondwet? En, als dat klopt, waar zou het land dan naartoe evolueren?

Zuid-Afrika heeft een uitstekende grondwet, maar de uitvoering laat nogal eens te wensen over. Zoals iedere politieke partij probeert het ANC zoveel mogelijk macht te behouden en toe te eigenen. Daarnaast wordt president Jacob Zuma ook nog steeds achtervolgd door het spook van corruptie. Hij ontkwam een paar jaar geleden ternauwernood aan een veroordeling. Om die redenen probeert het ANC vooral de rechterlijke macht te ondermijnen, die tenslotte verantwoordelijk is voor erop toezien dat de grondwet wordt nageleefd.

Tevens worden regelmatig pogingen gedaan om de media de mond te snoeren. Nou zijn die media niet altijd even secuur in hun verslaggeving, dus iets van die ANC woede en kritiek is wel begrijpelijk. Maar er zijn natuurlijk andere middelen dan de geopperde media-controle door de overheid en extreem zware straffen voor ‘misgrijpen’.


10. Dat onderdrukten later onderdrukkers worden, is een gegeven dat meermaals in de geschiedenis opduikt. Denken we bijvoorbeeld aan de harde koers van Israël. Ook in het nieuwe Zuid-Afrika worden blanken systematisch geweerd uit de arbeidssector en andere velden van het openbare leven. Hoe interpreteer je zo'n collectieve reactie?

Dingen als affirmative action (positieve discriminatie) en Black Economic Empowerment (zwarte aandeelhouders in ‘blanke’ bedrijven) waren begrijpelijk, voorstelbaar en noodzakelijk om de totaal scheefgegroeide verhoudingen recht te zetten. Maar zoiets kan ook doorschieten, en dat dreigt nu te gebeuren. Er zijn heel veel kundige blanken die uit hun baan zijn gezet of niet aan de bak komen, wat onder meer resulteert in de teloorgang van de plattelandssteden. Daarnaast leidt het tot een brain drain van mensen die meer mogelijkheden voor zichzelf of hun kinderen zien in landen als Australië en Nieuw-Zeeland. Ook dat is een kwalijke zaak. Op een gegeven moment zal de overheid die maatregelen moeten stopzetten. Alleen, wat het politiek juiste moment daarvoor is, is onduidelijk, zeker met het huidige officiële werkloosheidscijfer van ongeveer 25 procent en een ANC dat steeds heviger onder druk staat om het lot van de miljoenen arme zwarten nu eindelijk eens te verbeteren.  

Biltong zijn reepjes gedroogd vlees.
© Jason Cartwright

11. Tot slot: Wat zijn jouw werk- en woonplannen voor de toekomst? Ben jij ook een blanke Afrikaan in wording?
Waarschijnlijk word ik een soort Middellander, iemand die noch in Nederland noch in Zuid-Afrika werkelijk thuis is. Ik voel de meeste affiniteit met mijn geboortestad Rotterdam, maar als ik daar ben merken mensen op dat mijn accent veranderd is. En als ik hier in Zuid-Afrika Engels praat horen ze wel dat ik niet Zuid-Afrikaans ben, maar ze horen niet meer waar ik dan wel vandaan kom. Denemarken? Duitsland? België? Nederland? Soms is dat een schokkend moment en ga je jezelf allerlei vragen over je identiteit stellen. Waar hoor ik thuis? En ik ben bang dat dat alleen maar erger wordt naarmate ik hier langer ben. Daartegenover staat natuurlijk dat Zuid-Afrika bij uitstek een immigratieland is. Veel van de Grieken, Portugezen, Britten, Zimbabwanen, Malawiërs, Nigerianen, Chinezen en Pakistanen zijn ook eerste of tweede generatie migranten en hebben net zo veel of weinig binding met Zuid-Afrika als ik.


Lees hier de recensie van 'Afrikaners'